Savaş 50 yıl önce ‘’bitti.’’ Ancak bu Vietnam’da yaşayan milyonlarca Agent Orange hasatsı için geçerli değil.
AP’den Anıruddha Ghosal ve Hau Dınh savaştan 50 yıl sonra yaşanan insanlık dramını yazmış.
‘’Vietnam Savaşı, Güney Vietnam’ın başkenti Saigon’un Komünist güçlere teslim olmasıyla 30 Nisan 1975’te sona erdi . Ancak milyonlarca insan hala kimyasal artıklarla günlük olarak mücadele etmeyle karşı karşıya.
34 yaşındaki Nguyen Thanh Hai, Agent Orange(ABD’nin Vietnam Savaşı’nda ormanları yapraksızlaştırmak için kullandığı bir kimyasal yaprak dökücü) ile ilişkilendirilen milyonlarca engelliden biri. Ciddi gelişimsel zorluklarla doğan onun için, başkalarının hafife aldığı görevleri tamamlamak bir mücadeledir: Da Nang’daki özel bir okula giderken giydiği mavi gömleği iliklemek, alfabeyi çalışmak, şekiller çizmek veya basit cümleler kurmak gibi…
Hai, ABD’nin Da Nang hava üssünün bulunduğu yerde büyüdü. Burada, ayrılan askerlerin geride bıraktığı Agent Orange, onlarca yıl boyunca Hai’nin köyü gibi bölgelerdeki yiyecek ve su kaynaklarına sızdı ve nesiller boyu bölge sakinlerini etkiledi.
Vietnam’da, ABD kuvvetleri savaş sırasında düşmanın örtüsünü yok etmek için 72 milyon litre (19 milyon galon) yaprak dökücü püskürttü. Yarısından fazlası, bir herbisit karışımı olan Agent Orange’dı.
Agent Orange, kansere, doğum kusurlarına ve kalıcı çevresel hasara yol açan bir kimyasal tür olan dioksinle karıştırılmıştı. Günümüzde, birçok çocuk da dahil olmak üzere 3 milyon insan hala buna maruz kalmanın neden olduğu ciddi sağlık sorunları yaşıyor.
Vietnam, kısmen gecikmiş ABD yardımlarıyla finanse edilen savaşın zehirli mirasını temizlemek için on yıllar harcadı, ancak iş henüz tamamlanmadı. Şimdi, Vietnam’daki milyonlarca kişi, Başkan Donald Trump’ın dış yardımı azaltmasıyla ABD’nin Agent Orange temizliğini terk edebileceğinden endişe ediyor.
Onlarca yıllık kirlilik
Savaş sona erdiğinde ABD, tarihinin acı dolu bir bölümünü kapatmak için Vietnam’a sırtını döndü.
Ancak Vietnam’da 63 eyaletin 58’ine yayılmış düzinelerce dioksin noktası kaldı.
Vietnam, kimyasallara maruz kalan kişilerin çocuklarını, torunlarını ve hatta torunlarının çocuklarını kanserden omurga ve sinir sistemini etkileyen doğum kusurlarına kadar uzanan sağlık sorunlarıyla tehdit ederek, bu sağlık sorunlarının gelecek nesilleri de etkilediğini söylüyor.
Ancak insan sağlığı üzerindeki etkisine dair bilim — hem Agent Orange’a maruz kalanlar hem de onları takip eden nesiller için — hala belirsizliğini koruyor. Bunun bir nedeni de iki ülkenin 2006’da nihayet birlikte çalışmaya başladığında, hala tartışmalı olan insan sağlığı üzerindeki etkisi konusunu incelemek yerine, çevrede dioksin bulmaya ve onu temizlemeye odaklanmaları, diyor “Düşmanlardan Ortaklara: Vietnam, ABD ve Agent Orange” kitabının ortak yazarı Charles Bailey.
Bailey, “Nedensellik bilimi hala tamamlanmamış durumda” dedi.
Vietnam, Agent Orange kurbanlarını aile geçmişini, nerede yaşadıklarını ve zehirle bağlantılı sağlık sorunlarının listesini kontrol ederek tespit ediyor. Ve Hai’nin engellerinin büyük ihtimalle yaprak dökücünün püskürtülmesiyle bağlantılı olduğunu ekledi Bailey.
Büyükbabası gibi bir asker olmayı hayal eden 34 yaşındaki adam, ailesi işe giderken tek başına bekleyerek yıllarca evden ayrılamamış. Özel bir okula başlamasının üzerinden sadece beş yıl geçmiş. “Burada mutluyum çünkü birçok arkadaşım var,” diyor. Okuldaki diğer öğrenciler terzi veya tütsü çubuğu üreticisi olmayı umuyor.
Kirlenme ayrıca Vietnam’ın doğal savunmasını da zayıflattı. Kıyıları güçlü fırtınalardan koruyan mangrov ağaçlarının neredeyse yarısı yok oldu. Tropikal ormanlarının çoğu geri dönülmez bir şekilde zarar gördü, ayrıca herbisit Vietnam’ın iklim açısından en savunmasız bölgelerinden bazılarındaki toprağın besinlerini de sildi.
Büyük bir temizlik başlıyor
Savaşın sona ermesinden sonraki on yıllarda, toparlanan ülke Da Nang havaalanı gibi yoğun şekilde kirlenmiş bölgeleri çitle çevirdi ve etkilenen ailelere destek sağlamaya başladı.
Ancak ABD, 2000’lerin ortalarına kadar kendi gazileri de dahil olmak üzere sağlık etkilerine dair artan kanıtları büyük ölçüde görmezden geldi ve Vietnam’daki temizliği finanse etmeye başladı. 1991’de ABD, belirli hastalıkların Agent Orange’a maruz kalmayla ilişkili olabileceğini fark etti ve bu hastalıklara sahip gazileri yardım almaya uygun hale getirdi.
ABD Dışişleri Bakanlığı’na göre, 1991’den beri Agent Orange’dan etkilenen veya patlamamış bombalarla dolu bölgelerdeki engelli insanlara yardım etmek için 155 milyon dolardan fazla harcama yaptı. İki ülke ayrıca savaşta ölenleri kurtarmak için iş birliği yaptı ve ABD, Vietnam’ın kendi kayıplarını aramasına yardım etti.
Agent Orange’ı temizlemek pahalı ve genellikle tehlikelidir. Ağır kirli toprakların çıkarılması ve büyük fırınlarda çok yüksek sıcaklıklara ısıtılması gerekirken, daha az kirli topraklar güvenli çöplüklere gömülebilir.
lar süren çalışmalara rağmen, hala büyük alanların temizlenmesi gerekiyor. Agent Orange’ın depolanması ve taşınması sırasında bir hava üssünün kirlendiği Da Nang’da, ABD 2018’de 110 milyon dolarlık bir temizlik gerçekleştirdi ancak 10 futbol sahası büyüklüğündeki bir alan hala ağır şekilde kirlenmiş durumda.
Savaş mirası konularındaki iş birliği, ABD-Vietnam ilişkilerinin gelişmesi için de bir temel oluşturdu ve 2023 yılında Vietnam’ın ABD’yi kapsamlı stratejik ortak olarak en yüksek diplomatik statüsüne yükseltmesiyle zirveye ulaştı.
ABD’nin eski Hazine Bakanı Janet Yellen, 2023’te Vietnam’da yaptığı açıklamada, “ABD, Vietnam’ı özgür ve açık bir Hint-Pasifik’in ilerlemesinde önemli bir ortak olarak görüyor” dedi.
Yardım kesintileri konusunda endişe
Ancak Donald Trump’ın yaptığı kesintiler Vietnam’daki önemli projelerin durmasına neden oldu ve birçoğu yeniden başlatılmış olsa da ABD’nin güvenilirliği konusunda şüpheler devam ediyor.
Vietnam şimdi ABD başkanının ülkenin artık diğer ülkelere yardım edemeyeceğini söylediği yeni bir gerçeklikle yüzleşmek zorunda.
Danang’daki Agent Orange Mağdurları Derneği başkanı Nguyen Van An, ülkenin yardım almadan hala varlığını sürdüren zehirli kimyasallarla başa çıkamayacağını söyledi. “Biz her zaman ABD hükümetinin ve bu zehirli kimyasalın üreticilerinin mağdurları destekleme sorumluluğuna sahip olduğuna inanıyoruz” dedi.
Washington’daki değişen siyaset nedeniyle devam eden projelerde yaşanabilecek aksaklıkların geçici olmasını umduğunu söyledi.
Yetersiz veri, uzmanların insan sağlığına yönelik riskin ne zaman sona ereceğini kesin olarak söyleyemediği anlamına geliyor. Ancak daha acil sorun, bu temizleme çabaları kesintiye uğrarsa, artık açığa çıkan kirlenmiş toprak su yollarına karışabilir ve daha fazla insana zarar verebilir.
Bien Hoa hava üssünde 40.000 kamyonu dolduracak kadar, yaklaşık 500.000 metreküp dioksinle kirlenmiş toprağı temizlemek için 10 yıllık bir proje 2020’de başlatıldı. Mart ayında bir hafta durdu ve ardından yeniden başladı.
Ancak Vietnam’daki Agent Orange ile ilgili konularda yıllarca çalışan Bailey, USAID’in temizlik çalışmaları ve engelliler için 30 milyon dolarlık program için gelecekte ne kadar fon sağlayacağının belirsiz olduğunu söyledi.
USAID’deki federal kesintilerle birlikte, Vietnam’daki personelin çoğunun bu yılın sonuna kadar işi bırakması bekleniyor. Bu da, kesinti yapılmasa bile iyileştirme programlarının finansmanını yönetecek kimse kalmayacak.
Bailey, “Bu temelde çok büyük bir kirlenmiş toprak dağı bırakıyor. Bunun sadece %30’u halledildi ve bu daha az kirlenmiş,” dedi.
Bien Hoa’daki toprağın yarısından azının işlendiğini, kalan toprağın büyük kısmının ise aşırı derecede kirlenmiş olduğunu ve henüz inşa edilmemiş bir yakma tesisinde işlenmesi gerektiğini sözlerine ekledi.
Vermont Demokratı Patrick Leahy’nin Vietnam Savaşı’nın ıslah projeleri için orijinal fonu sağladığı dönemde emekli Senatör Patrick Leahy’nin dış politika danışmanı olan ve şu anda Senatör Peter Welch’in kıdemli danışmanı olan Tim Rieser, Kongre’nin programları hâlâ desteklediğini ancak personel olmadan bunların devam etmesinin zor olacağını söyledi.
“30 yıldan uzun süredir ABD ve Vietnam, Agent Orange gibi savaşın en kötü miraslarıyla başa çıkarak ilişkileri yeniden inşa etmek için birlikte çalıştılar,” dedi. “Şimdi Trump yönetimi, eylemlerinin Hint-Pasifik’teki önemli bir ortakla ilişkiler üzerindeki etkisine aldırmadan, düşüncesizce her şeyi kapatıyor” diye ekledi.
ABD’nin Hanoi Büyükelçiliği yorum talebine yanıt vermedi.
1995’ten beri ülkede insani yardım programlarında çalışan Amerikalı Vietnam Savaşı gazisi Chuck Searcy, yıllar içinde inşa edilen güvenin çok hızlı bir şekilde aşınabileceğinden endişe ettiğini söyledi. Savaş miraslarını ele almak için ABD tarafından finanse edilen projelerden faydalananların “masum kurbanlar” olduğunu belirtti.
“İki kez mağdur oldular, birincisi savaş ve çektikleri sonuçlar yüzünden. Ve şimdi de altlarındaki halının çekilmesi yüzünden,” dedi.’’
/AP/
