Berhema fîlozofê Alman, Martin Heidegger ya bi navê Hebûn û Zeman (Sein und Zeit) di sala 1927an da yanî 96 sal berê hate weşandin. Naveroka vê berhemê helbet bi serê xwe gengeşiyeke bê sînor e. Lê berhemanîna Hebûn û Zeman bi serê xwe deriyên afirîneriyê yên nû yên fîlozofiyê vekirin. Ji ber fîlozofiya wê ya bê sînor û berfireh, em dikarin ew peyvên wekî hebûn û zeman li civak û milletan jî bisepînin.
Millet çer hene, çer dijîn û ji çi unsûran tênê ortê? Bi çi dibin xwediyê hebûna xwe û nirxên xwe?
Helbet ev jî bi serê xwe li peyketineke zemanî ye. Millet û civakan bi hezaran salan li gor seqa û meteorolojiya bîr, dîrok, fîzyolojî, ekonomî, biyolojî û hewcedariya xwe ji zanistê parastineke xwe ya li dijî wendahiya wate, zeman û war ava kirin. Sedsal bi sedsal bi têgehên nuh ev avakirin şopandin û xistine qada şaristaniyeke cur bi cur.
Etnolojî yek ji van qadên zanistê ye ku nuh ve ketiye xizmeta şaristaniyê. Piştî endustriyalîzmê, zanistê dest bi pênasekirina têgehên nuh û têkiliyên wan ên bi hebûna milletan û zemanî re kiriye. Her millet ne tenê ji dîroka erd û sînor, leşkerî, dagirkirî, şer, materyalên aborî, fikriyata olî, berhemên mîmarî pêk tên. Her millet ji materyalên piçûk, materyalên navmalî û tiştên ku kesayetiyên wî sembolîze û karekterîze dike jî pêk tê. Bi qasî dîroka derveyî dîroka gelemperî û mak êdî materyalên navmalî jî xwediyê bandoreke fermî û mayînde ne.
Etnolojî êdî bi qasî huner, bazirganî, çand, genetîk, teknolojî û tedarîka mecazî/sanalî muhim e ji netewan re.
Vê mehê li ser vê mijarê min çend pirs ji profesor Haci Akman kirin. Akman, etnologekî Kurd e û li Norwecê li Unîversîteya Bergenê li ser etnolojiya Norwecê karê xwe dike. Fokûsa wî li ser xebatên kulturî (cultural studies) li şaxa arkeolojî û tarîxê ye.
Min li gor xwe çend pirs ji Akman kirin. Wî jî em bersivandin.
Helbet ev destpêkek e. Etnolojî bi çend pirsan, îllam jî dîroka etnolojiya Kurdistanê tenê bi çend pirsan nayê zelalkirin. Ew dîroka ku îro ji çar dagirkeran re bûye endustriya fîzîkî, kulturî, xwezayî û aborî. Lê dîsa jî destpêkek e ya ku me kir, bi qasî serê derziyê be jî, li dijî nêzîkatiyên ku dagirkeriyê li me ferz kiriye. Piştî ewqas bişaftinan li xwe kirine biyanî li hemberê kultura xwe. Bi van hewldanan em çend vegeran li ser kûrahiya dîroka xwe bikin ku ew nêzîkatiyên çewt pûç bikin. Û lazim e êdî em nihêrîneke nû ji bo danasîna etnolojîyê bi dest bixin.
Dîsan em ji Akman re sipasiyên xwe dikin.
Hêvî dikim ev pirs û bersiv bi dilê we bin.
1- Di van salên dawîn de çend lêkolîn bala me dikêşînîn. Qasê di medya yê de tê behskirin kilam û ramûsana ewilîn li erdê Kurdistanê icad buye an jî mînakên bi vî rengî li Kurdistanê jî pir zû hatîne ditin. Ev donne di derbarê mîrateya çanda kurda de çi ravê me dide ?
Mîrasa çandî ne bi kêmanî awayê ramana dîrokî û bîranînê ye ku zanîna rabirdûyê bi hewildanên afirandina nasnameya kolektîf ve girê dide. Ji ber vê yekê mîrasa çandî yek ji blokên avakirina têgihîştina çandî ya gelek kom û neteweyan pêk tîne; ku hem kevneşopiyên edebî û hem jî yên devkî, ji bilî abîdeyên çandî yên maddî, mîrasa ji rabirdûyê pêk tînin ku nifşan di zeman û mekan de bi hev ve girêdide. Rewşa ziman belkî astenga herî girîng e li pêşiya pêşketina çandî û wêjeyî. Gelê Kurd xwedî kevneşopiyeke wêjeya devkî ya dewlemend e. Formên hunera vegotinê ya dewlemend; Çîrok, destan, efsane û çîrçîrokan di nav deman de geriyan, rabirdûyeke û dîrokeke ji nifş bi nifş dane mirovan. Di têkoşîna li dijî jibîrkirin û tinekirinê de gihandina peyama rabirdûyê û adaptekirina wê ya bi roja me re, faktoreke gelekî girîng e.Di wêjeya gelêrî de em çîrokên evîn û şer, nêçîr û jiyana rojane, şerê navbera eşîran û şerê gelê kurd li dijî serdestan dibînin.Têkoşîn, êş û hêvî di muzîk, dîlan,wêje û hunera Kurdî de dubare dibe û bûye alîkar ku nasnameya Kurdî xurt bibe. Muzîk û hestbexşî di nav vê xurtbunê de yek jî perçeyên nasnama kurda yên dîrokî ne û tim cara pêşêngîya kultura wan kirine. Dibe behsa van herdû lêkolînan li gor van kirinan bên ditin.Hesabkirina nasnameya Kurd hewce dike ku mirov bi hev re rastiya ku Kurd tê de ye têbigihîje. Nasnameya Kurd ji rastiya xwe qut bibe, nayê fêmkirin. Nasname divê di çarçoveya civaka Kurd a nêzîk û rojane û jînenîgariya takekes a dema borî, niha û pêşerojê de were dîtin.
2-Etnolojî beşeke zanistê ya nû ye, lê geleke bandora wî li ser çanda milletan heye. Li gor standartên etnolojî yê mîrate û materyalên çanda Kurdistanê çi ne?
Materyalên çavkanî yên etnolojîk firsendeke baş dide ku meriv nêzî mirovan bibe û li jiyana rojane û cîhana jiyana kesan de têgihîştinek peyda bike. Bi çîrokên xwe yên mirovan – nivîsandî an axaftinê – em dikarin têgihîştinek bi dest bixin ka wan çawa jiyan û jiyana xwe fam kiriye. Çîrokên devkî yên jiyanê etnoloji ya kurdiyati da bîr û bîrên mirovan qadeke lêkolînê ya pirzimanî ye ku hem biyologan, hem jî psîkologan, hem zanyarên civakî û hem jî humanîstan eleqedar dike. Bîranîn jî di mijara dîrokê de mijareke girîng e. Li ser tiştên ku em bi rastî dikarin bi bîr bînin, em çawa bi bîr tînin û paşê çawa bîranîn ji me re girîng dibin gelek nîqaş û dirêj bûne. Peyvên “bîranîn” û “çavkaniyên devkî” berfireh û nezelal in. Ji bo nimûne, hevpeyvîn, çîrokên mirovan ên li ser jiyana wan û bîranînên kolektîf ên tevahiya civakan vedihewînin. Ew dikare bibe materyaleke ku bi devkî tê nivîsandin an jî bi devkî tête dayîn, û ew dikare bi tenê an di axaftinê de bi kesên din re were çêkirin. Hin dîroknas bi ferqkirina cûrbecûr, cûrbecûr materyalên bîranînê mijûl dibin. Ya hevpar ev e ku ew bîranînên mirovan bi xwe ne, bêyî ku ew çawa têne berhev kirin û parastin. Ev yek wan ji hevpeyivînên dozê cuda dike, ku ne çîrokên jiyana xwe yên mirovan girîng in, lê bûyer, kiryar an rewşek ku di forma hevpeyivînê de tê ronî kirin. Materyalên çavkanî yên devkî firsendeke baş dide destê etnolojîyê ku meriv pê nêzî mirovan bibe û li jiyana rojane û cîhana jiyanê ya kesan têgihîştinek peyda bike. Bi çîrokên xwe yên mirovan – nivîsandî an axaftinê – em dikarin têgihîştinek bi dest bixin ka wan çawa jiyan û jiyana xwe fam kiriye. Em dikarin li ser jiyana xebatê, hevaltî, rûtînên rojane, zewac û malbatê bibihîzin – kiryar û bûyerên mezin û piçûk ên ku mirov çend salan diceribîne. Ev zanîna ku zehmet e ku di cûreyên din ên çavkaniyan de bibînin.Em dikarin materyalên bîranîn û çîrokên jiyanê li ku bibînin? Rastiya ku hevpeyvîn û materyalên bîranînê ji mirovan re di dehsalên borî de hatine berhev kirin, tê vê wateyê ku me di vê heyamê de di derbarê kar û jiyana rojane de li Kurdistanê gelek zanyariyên girîng bi dest bixin. Lê ji bo pêşerojê dijwariyek e. Sedem ev e ku pir ji vê materyalê li seranserê welêt belav dibe, û ku kêmasiyek an databasa materyalê ku heye heye. Numune muzexane, arşîv, pirtûkxane, zanîngeh. Ji ber vê yekê karanîna wê di lêkolîn û lêkolînan de tê xwestin, û di heman demê de ji zirar, windakirin û hilweşandinê jî xeternak e. Ji ber vê yekê di vî warî de pêwîstî bi hemahengiya niştimanî heye, da ku nêrînek giştî li ser çavkaniyên berdest were çêkirin. Her wiha divê çîrokên ji serpêhatî, zanîn û bîranînên kesên taybet bên berhevkirin, da ku em piştrast bikin ku di pêşerojê de çavkaniyên me yên van aliyên jiyanê û civakê jî hebin.
3- Di nav materyalên etnolojîk de reaksîyonên ontolojîk çi ne?
Bîra ferdî û kolektîf, bûyer û serpêhatiyên girîng bi vî awayî dibin çîrokên ku di jiyana jiyanê de gelek caran bîngelîya ontolojîyê tije dikin. Bi vî rengî çîrokên ku em pê re dorpêç dikin dibin berhemdar û afirîner. Ev hem ji bo bîranînên kesane û hem jî yên kolektîf derbas dibe. Bîranînên hevpar ên civakê jî parçeyek ji pêvajoyên bi vî rengî ne, ku tê de nîqaşên li ser çawaniya şîrovekirin û fêmkirina bûyerên ontolojîk û dîrokî têne kirin. Sînorên di navbera bîranînên takekesî û kolektîf de tevlihev in. Ji aliyekî ve bîr dikare wekî ferdî were fêm kirin: Kesên ku bîranînan bi bîr tînin û diparêzin. Ji aliyê din ve, mirov dikare bi kolektîfê re têkildar be: rastiya ku bîranîn di civatek ku tê de danûstandin li ser bûyer û kiryaran çawa têne fam kirin û wate dayîn, û bi vî rengî girîng têne çêkirin – û bi vî rengî têne çêkirin têne çêkirin. were bibîranîn an ji bîr kirin. Ew bîr wekî kolektîf tê famkirin, tê wateya ku ew li ser civatek ku tê de tişt têne fam kirin û wate tê dayîn û ku ev wate di nav demê de tê parastin an jî guhertinên ontolojîya kollektif û karekterî bi hev hasil dike.
4- Etnolojî wek nexşerêya çanda Millettek e. Gelek materyal û sazî li ser sermîyana etnolojîyê têne sazkirin. Etnolojî çî ye, ji bo çi mihîme, Ji çi ra feyda wê heye ?
Etnolojî mijareke humanîst e ku çanda maddî û civakî dinirxîne. Etnolojî lêkolîneke berawirdî ya têkiliya di navbera jiyana gelêrî û çanda gelerî de ye, bi taybetî jî aliyên maddî û civakî yên çanda gelêrî. Di termînolojiya Skandînavyayê de ji etnolojiyê re jî tê gotin lêkolîna jiyana gelêrî.
Ji hêla etîmolojîk ve, têgîna etnolojî ji Yewnanî ethnos, ku tê wateya mirov û logia, ku tê wateya hînkirin, tê. Peyvên etnolojî û gel bi demê re naverok guherandine. Ev guhertinên civakê nîşan dide, ji civaka cotkariyê bigire heya civaka pîşesazî û pirçandî.
Li Skandînavyayê, di nîvê paşîn a sedsala 19-an de, têgîna dîroka çandî bi lêkolîn û lêkolînerên ku berê xwe dane dîroka jiyana rojane û mirovên rojane, wekî berteka li hember nêrîna dîrokê ku di serî de bi dewlet, siyaset û mirovên navdar. Hêdî hêdî, li gelek zanîngehan pisporbûnek pêk hat: Ji dîroknasên çandî yên ku folklor an çanda giyanî dixwendin, jê re digotin folklornas. Qada wan a taybet çanda ne maddî û devkî ya bi awayê helbesta gelêrî, muzîka gelêrî, baweriyên gelêrî û rê û resma gelêrî bû. Ji koma duyemîn a dîroknasên çandê re etnolog dihat gotin, ku çanda maddî û aliyê civakî yê kar û bazirganiyê wekî armanca lêkolînê ye. Ji ber vê yekê lêkolîna etnolojîk bi tematîk li ser qadên wekî adetên avahîsaziyê, çandinî, karanîna rêwîtiyê, destan, xwarin û cil û bergên gelêrî hate dabeş kirin. Ji salên 1990’î pê ve mijarên wekî ferd û kolektîf, xweza û çand hatin zêdekirin.
Taybetmendiya etnolojiyê ji mêj ve lêkolîna têkiliya di navbera mirov û derdora wî ya maddî ye, lê balê dikişîne ser lêkolîna şêwaz û şêwazên jiyanê jî. Lêpirsînên etnolojîk dikarin hem perspektîfek hevdemî û hem jî diakronîk hebin – hem dema niha û hem jî ya berê bala etnologê dikişîne. mijar xwedî kevneşopiyeke çavkanî-pluralîst e, her çend vegotinên çandî yên maddî û hevpeyivînên bi kalîte di lêkolînên etnolojîk de xwedî cihekî taybet in. Hêza etnolojiyê wekî dîsîplîn ew bû ku mijar lêkolîna kesane wekî beşek kolektîf û kolektîfê ku ji perspektîfek kesane tê dîtin e. Yekem gava ku ferd di kolektîfekê de be ji etnologê re balkêş dibe û tenê dema ku ferd were xuyang kirin kolektîf balkêş dibe. Dibe ku cihê navendê yê mirov eşkere xuya bike, lê di vê rastiyê de ev rastiyek heye ku zehmet e ku mirov lêkolînek etnolojîk bihesibîne ku yekalî li ser berhemên çandî lêkolîn dike, çi nesne be, çi raman be, ji mirovên ku ew afirandine û kirine beşek ji jiyana wan veqetiyane.Peyva sereke ya duyemîn – çand – ji aliyekî ve wekî hişmendiya kolektîf an pergala wate û sembolan, û ji hêla din ve wekî rewşa jiyanê ya tevayî ya ku mirov xwe tê de dibîne – ew çarçoveyek tevlihev a ku mirov her dem tê de hebûye û tê de dikare were fêm kirin. heye. Ji ber vê yekê çand dikare wekî tiştekî ku di mirov de ye an ku mirov tê de ye were fam kirin. Etnolojî di serî de lêkolîna hûrgelên jiyana rojane ye, û li ser norm û helwestên ku bi van ve girêdayî ne.Perspektîfek etnolojîk a navendî têkiliya kevneşopî û guherînê, di navbera berdewamî û qutbûnê de ye. Ji ber vê yekê etnolojî dibe mijareke dîrokî, divê lêkolînên etnolojîk ên hemdem jî bi perspektîfeke dîrokî werin şîrovekirin, ya niha jî wekî encama pêvajoyek dîrokî were fêm kirin. Perspektîfên teorîk amûrên xebatê ne, lê peywira dawî ya mijarê ew e ku li ser serpêhatiyên jiyîn ên mirovan zanyariyan biafirîne û ragihîne. Ji ber vê yekê jîyan, tevger û ramanên kesane yên ku di dawiyê de divê di navenda berjewendiyê de bin. Ji ber vê yekê yek ji peywirên etnologan ew e ku rûyên nenas ên dîrokê diyar bike, bêyî ku ew aîdî mirovên bi tevahî asayî bin an yên bi tevahî nenas in. Divê etnolog bi qasî ku di nivîsa xwe de xuya bike rastgo be, lê di heman demê de ew qas nerm be ku rê li ber kesên ku çîroka wan vedibêje negire.
5- Pênaseyeke we ya binavê ” cemidandina eşê ” heye. Hun vê peyvê Ji bo çi bikartînîn? Qasê em dizanînin we li ser dîroka cihûyan ji geleke lêkolin kirine. ” Cemidandina êşê ” miqayese ye an jî minakdarîye li gor we ? Ya ku Cihû 1000 salî parastîye û kirîye xwedî hêz çi ye gelo ? Kurd ji chûya dikarin çi tecrûbê werbigrin?
Serdana muzexaneyên Cihûyan ên li Londonê mîna rêveçûna di deriyên êşê de ye. Ev trajedîyeke dîrokî ya kuştin, gorên komî, darvekirin û despotan e. Ketina muzexaneyeke Holokastê dide xuyakirin ku tunekirina tevayî tekane çareseriya pirsa Cihûyan li Ewropayê bû. Wêne û çîrok di serî de hestên tirs û nefretê derdixin holê. Meriv berpirsiyariyek kesane û kolektîf û hesta sûcdariyê ku pirsên bingehîn ên hebûnê ji mirovahiyê re derdixe pêş.Ragihandina êşa Cihûyan a li muzexaneyan û trajediya mirovî ya ku têgeha Holokastê pêk tîne, wekî nîşaneyên çandî û xwedî nirxek sembolîk a xurt e. Êş û azar berhemên bûyeran in ku ne ji bo îro û ne jî ji bo nifşên paşerojê nayên jêbirin Slogan giraniya xwe winda kirine û aliyên xirab ên dîrokê dixûyê ku şaristaniyên ku mirov çêkirî di muzeyê de vedihewîne.Gelek pirs hîn jî têne pirsîn, û dibe ku em ê tu carî bi tevahî bersiv negirin Em dikarin ÊŞÊ BICEMIDÎNÎN û di çarçoveyek cûda de li muzexane an navendan nîşan bidin, lê dînbûna mirovan hîn jî dijwar e ku meriv têbigihîje û mexdûrên wê dîsa û dîsa diqîrin: “Divê tu carî ji bîr neke”. Divê muzexane piştrast bikin ku agirê bîranînan bi afirandina hestek berpirsiyariyê di nifşên paşerojê de nemire, û paşerojê ewle bikin bi ku her yek ji me hest bi berpirsiyariyek kesane bike. Lewma bi ya min di navbera hest û sedemên êşgirtîna kurda de li hevçûn gelekîne. Kurd bêhemal dikarin tecrûbeyên Cihûyan li her alî û bi her awa î minak bigrin, bikin. Cemidandina êşê ancax aha dibe encameke serkeftîner.
6- Mûzaxane çima taybetin û çi diparêzin Ji bona Milletan. Avakirîna mûzexaneya sirf ji bona turîzmê ye an jî dewlet-netew dixazin bi çêkirina muzeyan ve peyama çi bidin û parastîna çi bikin?
Muzexane zanîna ku ji hêla kesek û kesek ve hatî afirandin pêşkêş dikin. Hem bi nifûsa ku bi agahiyekê ve girêdayî ye, hem jî têkiliya wan bi cîhanê û mirovên li dora wan re, bi demê re wekî aktorek civakî xwedî rolek in. Muzexane gelek caran perspektîfên hilbijartî li ser mijarekê pêşkêş dikin, wek mînak cîhan û paşeroj û niha ya mirovan helwesta di vê. Ronakbîrî û perwerde bi retorîkî bi dîsîplînek ku tê de temaşevan bi gelemperî wekî wergirê zanîna rast tê binav kirin diçe. li ser me û yên din. Bi gotinek din, perspektîfek dîsîplînê di nav temenan de, bi hilbijartina nesne û zanînê ve di nav rêzika îstemîk a muzeyê de tê girêdan.
“Muze li ‘kokên me’ xwedî derdikevin, ew nasnameya kolektîf a ‘me’, serbilindiya me ya hevpar temsîl dikin. Di rewşa heyî de Civên bi cil û bergên partiyên kurdî yên kevneşopî. Mirov dikare bipirse ka peyva “biharê” wek berê bêpirsgirêk e yan jî nezelal e. Sloganek dibêje “mafê herkesî yê paşerojê heye”, û muzexane divê li gorî texmînên xwe hewil bidin ku mafek weha biparêzin.
Balkêşkirina li ser rola muzeyê wekî saziyek hilberînerê hunerî dikare ronahiyê bide ser mekanîzmayên ku di qada muzeyê de çalak in, ku hem bi diyalog, hêz, entegrasyon, dîsîplîn û asîmîlasyonê ve girêdayî ne. Hin tişt derdikevin pêş, hinên din jî di pêşangehên wekî arşîvan de rolek nermtir têne dayîn. Ev dibe ku şahidiya çalakiyek siyasî ya sazkirî ya di nav saziya muzeyê de, an di hawîrdora muzeyê de bi gelemperî, hem di derbarê kîjan tiştan de ne ji bo hilberandin û belavkirina zanînê li ber çavan tên girtin û kîjan tişt bêdeng dimînin. Tişta balkêş ew e ku nuansên mekanîzmaya navxweyî ya saziyê, û siyaseta ku bi karanîna mîrata çandî ve girêdayî ye di qada giştî û civakî de ku muze temsîl dike, derxe holê.
7- Kulturkamp yek jî prensîpên ji bona bîra milletane. Bîra kurda çawa dikare xwe ji bin bandora serdestan azadbike? Bi kijan materyalan bîreke serbixwe dikare şên bibe?
Bîranînên li muzeyan Her çend ew têgehek razber e jî, bîranîn di çarçoveyek muzexaneyê de çend form digire. Pêvajoya derûnî ya bîranînan di mêjî de rengekî fizîkî digire, lê ev forma fizîkî bi çavên rût nayê dîtin; Dema ku em li serpêhatiya xweya herikbar a wateya wê disekinin, bîranîn bi bîranîn û temsîla xeyalî aqilmend û xuya dibin. Bîr ne pêvajoyek pasîf e; ew hest û xwestekên pozîtîf û neyînî derdixe holê, bîr jî bi xwesteka bibîranîn an jî jibîrkirinê ve dibe.
Bîranîn mirî ye, bi mejî û laşê hilgirê xwe ve girêdaye, bi heman rengî bi navgînî ne pêbawer e û ji nû ve nirxandinê ye; ger em dixwazin bîranînan biparêzin, divê em rêyek ji bo parastina wan bibînin. Bîranîn ne statîk in, lê dikarin wisa xuya bikin ku bi awayên afirandî yên temsîlê ku hewil didin ku wateyên bîranînan xurt bikin, û bi vê awayê parastinê ye ku bîranîn bi muzexaneyan re têkilî daynin. Ji hêla teorîkî ve, muze ji bo naveroka nasnameya çandî û zanîna zanistî prensîbek rêxistinkirî temsîl dikin.
Komkirin tê wateya bi nirx û bi sazî tê bibîranîn, tê pêşandan tê wateya ku di bîranîna derveyî sazûmanî ya mêvanên muzeyê de were bicîh kirin. Bîranîn ji berhevokan îlhama xwe digire, her çend tiştê ku serdanvan bi bîr tînin dibe ku bi qasî tiştê ku ew amade ne fêr bibin an fam bikin hem jî ji tiştê ku wan berê di derbarê van tiştan de dizanibû çêbibe.
Di dawiyê de ez dixazim bêjim encama parçebûnê çi ye û bandoreke çawa li ser me gelê Kurd dike.Dabeşbûna erdnîgarî: Yekitiya etnîkî ya Kurdan xera kiriye. Dabeşkirina dîrokî: Çar parçeyên Kurdistanê hem xwedî referansên dîrokî yên hevpar û hem jî cuda ne. Dema ku referansên dîrokî ji holê rabin, karê damezrandina mîrata çandî ya kurdî dijwar dibe Çand: Hilberîna çandî bi awayên curbecur pêşketiye. Bandor li hevjîyana Kurdan kir. Folklor: Cûdahiya di ezmûn û zanînê de (çîrok- kevneşopiya devkî). Ol: Oleke serdest e, lê ev ne tiştekî yekreng e di civakê de. Ziman: “Herêma pirsgirêkê”; hebûna di civakê de bi zimanekî hevpar îfade dikin. Kulturkampf encax piştî van pêkhatînan dikêre bibe prensibeke an jî dinav prensibên netewê de cîh bigre û bibe nirxeke dest lê nedayî.
