13 Eylül 1937 tarihinde Türk basınında Seyit Rıza’nın ‘teslim olduğu’na dair haberler çıkar. Tüm ulusal basın bu haberi verir.
Şimdilik ‘teslim’ mi oldu veya yakalandı mı konusunu bir kenara bırakalım. Bu konuyu daha sonraki bir zamana bırakalım.
Seyit Rıza Erzincan’dan Elaziz´e götürülür. Elaziz’de 4 gün sorguya çekilir. Sorgu iddianameyi hazırlayan Hatemi Şahanoğlu tarafından yürütülür.
12 Ekim 1937 tarihinde Dersim liderlerinin mahkemesi başlar. Gazetelere haberler 13 Ekim 1937’de düşer. Mahekeme ilkin Şarkı Dersim ve Garbı Dersim olarak başlar.
Mahkeme kimi gazetelere göre Elaziz sinema salonunda, kimi gazetelere göre de tiaytro salonunda görülür. Mahkeme başkanı Cemil olarak basında verilir. Heyet 3 kişiden oluşur.
15 Ekim 1937 günü öğleden önce Şarkı Dersim mahkemesi görülür. Öğleden sonra yapılan duruşmada Şarkı Dersim ve Garbı Dersim davaları birleştirilir.
Bu birleştırmeden sonra yargılanan sayısı 58’e çıkar.
En son duruşma Son Telgraf’ın 10 Kasım 1937 günü verdiği habere göre 09 Kasım 1937 Çarşamba günüdür. Mahkeme o günkü duruşmada kararı Pazartesi günü, yani 15 Kasım 1937’de açıklayacağını beyan eder. Haber bu şekilde basında yer alır.
Son Telgraf haberi ikinci sayfasından verir:
“Dersimli asiler, Dersimli haydutlar, dün Elaziz mahkemesinde müdafalarını yapmışlardır. Müddeiumumi 58 maznundan dokuzunun beratine, 49’unun idamlarını istemişti. Suçluların hepsi dün masum olduklarını iddia ederek cümlesi de beratlerini istemişlerdir. Mahkeme suçlular hakkında ki kararlarını bu Pazartesi günü tefhim edecektir.”
Yani Mahkeme Seyit Rıza ve Arkadaşları ile ilgili kararı idam edilecekleri gün açıklayacaktı. Peki ne oldu da, Seyit Rıza ve arkadaşları 15 Kasım 1937 tarihinde idam edildiler?
Ben bu yazımda tek tek duruşma günleri üzerinde durmayacağım. Bu makalede yazımın konusu bu değil. Mahkeme karar verdi mi? Verdiyse nasıl verdi? Veya kim karar verdi? Bunu başka bir yazıya bırakmayı tercih ediyorum.
Elaziz’da bunlar yaşanırken, Mustafa Kemal 12 Kasım 1937 günü Ankara’dan akşam saat 17:50’de hareket eder.
Mustafa Kemal Ankara’dan ayrıldığı günden itibaren seyahat güzergahı hakkında basında çıkan bilgileri aktarmak istiyorum. Bu bilgiler bize Mustafa Kemal´in 14 Kasım 1937 ve 15 Kasım 1937 günlerinde nerede olduğuna dair çok değerli bilgiler sunuyor.
Basın Mustafa Kemal´in 14 Kasım´ı 15 Kasım´a bağlayan gece nerede olduğu bilgisini veriyor. Onun için bu güzergahı olduğu gibi vermek istiyorum.
Cumhuriyet gatezesi 13.11.1937 günü “Büyük Şef Atatürk, dün akşam Ankaradan şarka hareket ettiler.” başlığını atar.
*
14.11. 37 günü Cumhuriyet gazetesi
Haberde “ Sivas 13 (A.A.) Reisicumhur beraberlerinde Başvekil Celal Bayar, Dahiliye Vekili ve C.H. Partisi Genel Sekreteri Şükrü Kaya, Nafia Vekili Ali Çetinkaya……bu sabah saat 9.40 ta hususi trenle Sivasa gelmiş.” denilmektedir. …
Haberde Mustafa Kemal´in aynı gün “saat 11:10 da Sivas’tan ayrılarak Çetinkay’ya hareket ettiği ve aynı gün saat 16:45’te Çetinkaya’ya ”teşfir” ettiği haberi veriliyor.
15.11.1937 Cumhuriyet Gazetesi’nin ise başlığı şöyleydi:
“Atatürk, dün Malatya’dan ayrıldı, Diyarbekire gitti.”
“Malatya 14 (Sureti mahsusada giden arkadaşımızdan) dün geç vakit Çetinkaya’dan ayrılan Büyük Başbuğ Atatürk, bugün saat 13’te Malatya’yı şereflendirdi.”
Gazete detaylar verir. Ben bu detaylara girmeyeceğim.
Haberde, “selam top atışları arasında saat 14:10’da Malatya’dan ayrıldı.” denir. Haber Ahmed İhsan imzalıdır.
Biz haberi okumaya devam edelim.
Ara başlık şudur:
“Diyarbakır Yolunda:
Yolçatı 14 (Hususi muhabirimizden) – Büyük Şef Atatürk’ü hamil bulunan hususi tren, bugün öğleden sonra burdan geçti.”
Tekrar bir ara başlık ve habere devam ediliyor.
“Temel atma merasiminde bulunacak heyet Yolçatı 14 (A.A.)- Hatta temel atma töreninde bulunmak üzere Çetinkaya’nın misafir olan heyet treni Elazizé gelmiş, orada 3 saat kaldıktan sonra Yolçatıya dönerek Diyarbekir’e doğru yoluna devam etmekte bulunmuştur.”
Elaziz den ayrılmadığını Yenbi Asır´ın 17.11. 1937 tarihli haberi de onaylıyor.
Yeni Asır 17.11.1937
Yeni Asır gazetesi 17.11.37 tarihinde verdiği haberinde Mustafa Kemal´in geceyi yolda gecirdiğini yazar.
“ Maden 15 (A.A.)- Geceyi yolda geçiren Atatürk öğleyin Gölcük’te trenden inerek bir müddet tevakkuftan sonra seyahatlerine devamla saat 14:10 da Maden’e geldiler.”
Yeni Asır gazetesi Atatürk´ün 14 Kasım’ 15 Kasım’a bağlayan geceyi yolda geçirdiğini yazıyor. Nasıl olur. Saatte 50 Kilometre hız yapan tren Elazığ’dan 40 Kilometre uzakta bulunan Gölcük gölüne öğlen vakti varıyor. Yeni Asır gazetesi de bize Mustafa Kemal´in geceyi Elaziz’de geçirdiğini teyit ediyor. Gerçek tüm çıplaklığı ile ortada. Atatürk Elaziz’den idamlar gerçekleşinceye kadar ayrılmadı.
Kurun Gazetesi 15.11.1937
Haber gazetesi 15.11.1937 günü seyahat ile ilgili haber verir. Haberi birinci ve onuncu sayfadan verir. Onucu sayfada “Atatürk´ün Seyahati” başlığını kullanır.
Aynı sayfada ara başlık söyledir: ”Elaziz de…”
Elaziz, 14 (A.A) Reisicumhur Atatürk’ün şehrimizi şereflendirmeleri beklenmektedir. Bu mutlu hadise nedeni ile Elaziz baştan başa donanmıştır. Her tarafta taklar kurulmuş, bütün binalar halılarla, bayraklarla süslenmiş ve elektrikle tenvir edilmiştir.”
İkinci ara başlık şudur: “Elaziz’e uğranılmadı…”
Yolçatı, 14 (A.A)- Atattürk Elaziz’e uğramadan Diyarbekir’e seyahatlerine devam ediyorlar. “
Habere ara başlık ile devam ediliyor.
“Demiryolunun temel atma merasimi…”
Yolçatı, 14 (A.A.)- Hatta temelatma töreninde bulunmak üzere Çetinkayanın misafiri olan treni, Malatya’dan doğru Elaziz’e gelmiş orada üç saat kaldıktan sonra Yolçatı’ya dönerek Diyarbekir’e doğru yoluna devam etmekte bulunmuştur.”
Ulus Gazetesi de 15 Sonteşrim 1937 günü Atatürk Malatya’da Tedkikler yaptılar başlığı ile ilk sayfadan verir. Haberin devamı üçüncü sayfadan verilir.
Haberde ara başlık söyledir: “Yeni hattın temel hattında bulunacak heyet…”
Yolçatı, 14 (A.A.) Hatta temel atma töreninde bulunmak üzere Çetinkaya´nın misafiri olan heyet treni, Malatya’dan doğru Elaziz’e gelmiş orada üç saat kaldıktan sonra Yolçatıya dönerek Diyarbekir’e doğru yoluna devam etmekte bulunmuştur.”
Haberde Elaziz şehrinin hazırlıklar yaptığı, Atatürkü bekledikleri ile devam eder.
Seyahat güzergahını izlemeye devam edelim.
16 Teşrin 1937 Salı günü Ulus gazetesi şu haberi birinci sayfadan verir.
“Atatürk dün akşam Diyarbakır´a şeref verdiler.” Dün akşam 15 Sonteşrin 1937 dir.
Hususi arkadaşlarının haberi verdiği yazılır.
Maden 15 ..Atatürk öğlen yemeklerini tabi manzarası ve plajlariyle Elaziz, Tunceli, Diyarbakır gibi yazı sıcak geçen yerlerin bir sayfiye yeri olabilecek derecede güzel olan Gölcük’te yemişler ve trenlerinden inerek göl etrafında iki saat kadar devam eden tedkiklerde bulunmuşlar. “
Burada adı geçen Gölcük Hazar Gölü’dür. Elaziz’e 40 kilometre uzaklıktadır. Elaziz’den Diyarbekir´e giden tren yolu Hazar Gölü’nün kıyısını takip ederek Maden ve Dıyarbekir´e doğru gider. Hazar Gölü ile ilgili olarak Celal Bayar şark seyahati izlenimlerini aktarırken değinir. Bayar´ın anlatımlarında gölün hikayesine tekrar döneceğim.
Atatürkün trenleri saat 14.10 da Maden’e varmıştır. Yine birinci sayfadan verilen haber, “Diyarbakır, 15 (A.A.)- Bu akşam saat onsekizde Diyarbakır´ı şereflendiren Atatürk” diye devam eder. Yani Diyarbakır´a 15 Sonteşrin (Kasım) 1937’de saat 18:00’de varmıştır. Yanında Celal Bayar, Dahiliye, Nafia vekilleri, ordu müfettişi ve birinci umum müfettiş ve zevatlar vardır.
Şimdi burada resmi tamamlamak için Cumhuriyet gazetesinin haberine dönelim.
Cumhuriyet haberi 16 ikinciteşrin 1937’de birinci sayfadan verir: Atatürk Diyarbakır’da.
Aynı sayfada ara başlık ile habere devam edilir:
“Bakır Madeninde/ Maden 15 (A.A.) – Geceyı yolda geçiren Atatürk öğleyin Gölcük’te trenden inerek bir müddet tevakkuftan sonra seyahatlaerine devamla saat 14.10 da Maden’e geldiler.”
Sayfa 5’te haberin devamında, ”15 ikinciteşrin 1937’de saat 18:05’te Diyarbakır’ yanındaki heyet ve zevat ile birlikte şereflendirdiği” yazılır.
17 ikinciteşrin günü Cumhuriyet gazetesi ilk sayfadan Atatürkün seyahati ile ilgili bilgileri vermeye devam eder.
“Atatürkün Doğu seyahati…”
Büyük Şef dün El´azize hareket ettiler. “
Cumhuriyet haberi üçüncü sayfadan vermeye devam eder.
“Diyarbakır’dan hareket:
Diyarbakır, 16 (Sureti mahsusada giden arkadaşımızdan)- Büyük Başbuğ Atatürk, refakatlerinde Celal Bayar, Dahili Vekili ve Parti Genel Sektreteri Şükrü Kaya, Nafia Vekili Ali Çetinkaya ve diğer zevat olduğu halde, bu akşam saat 18:45 de halkın coşkun tezahüratı arasında Diyarbakır dan ayrılarak Elazize gittiler.”
Cumhuriyet 18 ikinciteşrin 1937’de birinci sayfadan Atatürk’ün Elaziz’de olduğu haberini verir. Aynı gün Dersim’e de gider. Singec köprüsünün açılışını yapar. Pertek kalesine gider. Alpdoğan’dan Dersim Harekatı hakkında bilgi alır. Gece Elaziz’e varan Mustafa Kemal sabah 4. Umumi müfettişliğe gider. Alpdoğan’dan bilgi alır. Daha sonra Tunceli´ye geçer. Akşam saat 17:00’de tekrar Elaziz’e döner.
Şark seyahatinden dönen Başbakan Celal Bayar. Seyahat intibalarını anlatır. Ulus gazetesi kendilerinin ricası üzerine başbakanın intibalarını anlattıklarını ve kendilerinin de okuyucularına ulaştırdıklarını belirtir.
Başbakan Celal Bayar “- Büyük şefin refakatlerinde 12 Teşrinde Ankarada başlıyan, ve 16 vilayetten geçerek 21 ikinci teşrinde Ankarada sona eren seyahatimiz dokuz gün sürdü. Ankara-Sivas ve Sivas Malatya iltişaki ile, evvela Diyarbakır´a gittik. Oradan dönüşte Elazığ´da daha sonra Adana, Mersin, Afyon, Eskişehir de durduk.“
Çetinkaya-Sivas-Malatya iltişakından Divrikiye giden Demiryolu başlangıcında durduk. Tren yolu açılışını anlatır. Malatya izlenimlerini anlatır. Malatya dan Elazığa uğramadan Diyarbakır istikametini tuttuk
Bayar Yolların da „Gölcük denilen bu gölü, Atatürkün derin türk tarihinden vermiş olduğu ilham ile Hazar Gölü temsiye ettik. Onun şark sahilinde trenimizi durdurduk ve indik.“
Bayar daha sonra yollarına devam ettiklerini Diyarbakır’a gittiklerini anlatır.
Ulus Gazetesi 22 sonteşrin 1937 tarihinde ”Büyük Şefin Doğu seyahati intibalarını“ yayınlar.
Haberi yapan muhabir trenlerinin saatte 50 Kilometre hız yaptığını yazar. Bu bilgi bize ne kadar hızlı yol aldıkları konusunda bilgi veriyor. Şehirler arasındaki uzaklığı biliyoruz. Yolculuğun ne kadar sürebileceği konusunda önemli ip uçları veriyor.
Basından elde ettiğimiz tüm bu bilgilerden sonra seyahatin bir özetini Kronolojik olarak verelim.
1. Durak: 12 Sonteşrin 1937 Ankara’dan saat 17:50’de hareket.
2. Durak 13 Sonteşrin 1937 sabah 09:40 Sivas’a varış. Saat 11:10’de Sivas’tan hareket.
3. Durak 13 Sonteşrin 1937 Sivas’tan Çetinkaya saat 16:45’te varış.
4. 14 Sonteşrin 1937 saat 13:00’de Malatya’ya varış. Aynı gün saat saat 14:10’da Malatya’dan hareket.
5. Durak 14 Sonteşrin 1937 Elaziz’de 3 saat kalır, varış saatı ve ayrılış saatı verilmez.
6. Durak 15 Sonteşrin 1937 saat 14:10 Maden’e varır. Öğlen yemeğini Gölcük Gölü (Hazar Baba) gölü kıyısında yer. İki saat kalır.
7. Durak 15 Sonteşrin 1937 akşam saat 18:05’te Diyarbakır´a varır. Cumhuriyet gazetesi ”Büyük Şefin geceyı trende geçirdiğni” yazar.
8. Durak 16 Sonteşrin 1937 saat 18:45’te Diyarbakır’dan ayrılır. Elaziz’e gider.
9. Durak 17 Sonteşrin 1937 gece Elaziz’e varır. Sabah Umumi Müfettişliğe uğrar. Alpdoğan kendisine brifing verir. Ardından Halkevine uğrar. Daha sonrada Dersim’e gider. Akşam saat 17:00’de Elaziz’e geri döner.
Mustafa Kemal´in Şark Seyahati boyunca gittiği her yerde varış ve kalkış saatleri dikkat edilirse dakikası dakikasına kadar verilir. Gittiği yerde yaptığı görüşmeler, resimler ile verilir. Programı dakika dakika basında haber olarak verilir.
Ne hikmetse bu kadar detaylı bilgiler verilirken, birden Malatya’da 14 Sonteşrin (Kasım) 1937’de saat 14:10’da ayrılışından ertesi gün, yani 15 Sonteşrin 1937 Gölcük Gölü kıyısında öğlen yemeği yemesine ve saat 14:10’da Maden’e varmasına kadar Mustafa Kemal ortadan kaybolur. Cumhuriyet gazetesi 16 Sonteşrin 37’de yaptğı haberde Mustafa Kemal´in geceyi trende geçirdiği yazılır.
Nerede trende gecelemiştir. Tren nerede durmuştur, bilgileri yok. Elaziz’den 14 Sonteşrinde 1937 üç saat kaldıktan sonra ayrıldıysa saat kaçta ayrıldı?
Nereye gitti?
Geceyi nerede geçirdi?
Tren nerede durdu?
Yol ortasında mı durdu?
Mustafa Kemal 20 saaten fazla bir süre ortadan kayboldu mu?
Hayır. Mustafa Kemal 14 Sonteşrin 1937’de Malatya’dan saat 14:10’da ayrıldıktan sonra Elaziz’e gitti. Üç saat sonra Elaziz’den ayrılmadı.
Elaziz’de tüm hazırlıklar yapılmıştır. Şehir süslenmiştir. Mustafa Kemal´in seyahat proğramı gereği Elaziz’de olacağı önceden bildirilmiştir. Şehir idaresi tüm hazırlıklarını yapmıştır. İşte tam da burada yapılan planlamayı alt üst eden bir durum yaşanır.
Nedir bu durum?
Mustafa Kemal, Seyit Rıza ile trende görüşür. Seyit Rıza’nın af dileyeceği hesabı yapılmıştır. Seyit Rıza’yı teslim alacak ve 14 Sonteşrin 1937’de Elaziz’de Dersim halkına nutuk çekecekti.
Seyit Rıza af dilemeyerek bu oyunu bozar. Af dilemeyeceğini söyler. Mustafa Kemal’e “senin önünde diz çökmedim, bu sana dert olsun der…”
Mustafa Kemal burada yenilgi yaşar. Ve asılmaları için emir verir. Mahkeme kararı daha verilmiş değildir. Mahkeme kararını Pazartesi, yani 15 Sonteşrin (Kasım) 1937’de açıklayacaktır. Mahkemenin kararı beklenmez. Hükmü Mustafa Kemal keser.
Çağlayangil tamamen doğruları anlatmaz. Fakat bize önemli ipuçları verir. Anlatımlarında idam kararı ile ile ilgili boş bir kağıdı Alpdoğan’a imzalattıklarını söyler.
Fakat kim Alpdoğan’a bunu imzalattırmıştır, bunu söylemez. Çağlayangil´in Alpdoğan´a boş kağıdı imzalattırması mümkün değildir. Sıradan bir müfettişin Alpdoğan´a idam için boş kağıt imzalattırması insan aklı ile alay etmektir.
Alpdoğan´a boş kagıdı imzalatacak tek kişi vardır. Bu da Mustafa Kemal den başkası değildir. Umumi Müfettiş, Vali, Komutan olarak boş kagıt Alpdoğan´a imzalatılmış. İdam edileceklerin isimleri bizzat Mustafa Kemal´in bilgisi dahilinde yazılmıştır. Çağlayangil´in gece mahkeme kurduk bilgisi yalandır. İdam kararı hiç bir zaman Seyit Rıza ve arkadaşlarının yüzüne karşı okunmamıştır. Okunmadığını Çağlayangil bize anlatımlarında istemeyerekte olsa açıklıyor. Çağlayangil, Seyit Rıza idam sehpalarını gördüğünde kendisine beni asacaksınız dediğini söylüyor.
Çağlayangi’in idamı anlamadıklarını söylemesi yalandır. Yargılananların” idam tune” dediklerini söylüyor. Bu da doğru değildir. Yargılananların çoğu Kırmancki konuşuyor. “idam tune” değil. “idam cino” derler.
İdam kararını anlamadıklarını söyleyen Çağlayangil Seyit Rıza´nın idam sehpasinda ki sözlerini nasıl anlayabilmiş? Seyit Rıza bunu hangi dilde söylemiş? Çağlayangil Kırmanci bilmiyor. Yanında tercüman yok. Evet Seyit Rıza Türkçe biliyor, okur yazardır. İdam kararı yüzlerine karşı okunsaydı, kesinlikle anlardı.
Seyit Rıza idam sehpasına götürülürken oğlu Resik Hüseyin’in de idam edileceğini bilmiyor. Saatinin ve 40 lirasının oğluna verilmesini isteyince oğlunun da idam edileceğini öğreniyor.
Çağlayangil anılarında darağacında asılmış halde çekilmiş resimleri Mustafa Kemal´e verdiğini söyler. Bir resimi de kendisi alır. Resimleri verirken Mustafa Kemal bu resimler kimsenin eline geçmesin diye uyarır. Çağlayangile de neden bir resmi aldığını sorar.
Çağlayangil bir gün anılarımı yazarsam kullanmak istediğini söyler.
Çağlayangil bu resimleri nerede, ne zaman verdiğini açıklamaz. Bu resimleri Elaziz´de idamdan sonra Mustafa Kemal´e vermiş olması ihtimali yüksektir.
Mustafa Kemal´in idam gecesi Elaziz’de olduğunu, idamları izlemiş olabileceğini bize Celal Bayar sunuyor. Celal Bayar Ankara´ya döndükten sonra Ulus Gazetesi 25 Sonteşrin 1937’de yayınlar. Celal Bayar intibalarını en küçük detayları ile anlatır.
Ankaradan çıkışlarından tutar, Ankara’ya tekrar dönüşlerine kadar anlatır. Gittikleri şehirleri, kasabaları, neler yaptıklarını, neler gördüklerini anlatır.
Fakat Malatya´dan sonra Elaziz’de 3 saat kaldıkları veya Elaziz’e gittikleri konusunda tek kelime söylemez. Halbuki tüm ulusal basın Elaziz´e gidildiğini, orada 3 saat kalındığını yazmıştır. Bayar’da 14 Sonteşrin 1937’de saat 14:10’de Malatya’dan ayrıldıkları ve 15 Sonteşrin 37 günü Gölcük Gölü kenarında gezintilerine kadar olan zamandan bahsetmez.
Elimizdeki tüm basın haberleri Mustafa Kemal´in İdam gecesi Elaziz’de olduğunu gösteriyor. Evet Mustafa Kemal idam gecesi Elaziz’deydi. İdamları bekledi. Belki de izledi. Resimleri aldı. Ve 15 Sonteşrin 37’de Elaziz den ayrıldı. Buraya bir ayrıntı ekleyelim. Bu seyahat boyunca kendisine eşlik eden bir gazeteci trenin saate 50 kilometre hız yaptığını yazar.
Gölcük Gölü Elaziz’e yaklaşık 40 kilometre uzaktadır. Saatte 50 kilometre hız yapan tren bu 40 kilometreyi 20 saatte almış olamaz.
Nokta koyuyorum. Mustafa Kemal idam gecesi Elaziz’deydi.
Mustafa Kemal, Buğday Meydanı’nda Seyit Rıza’ların idamını izledi mi?
